Witold Aleksander (ok. 1348-1430), wielki książę litewski (1392-1430), nadał wieś Sarnaki Piotrowi Zarembie z Zarembina, sędziemu ziemskiemu mielnickiemu (1444-1456). Jego synem był Andrzej Sarnacki, sędzia mielnicki (1474-1477), protoplasta rodu Sarnackich h. Zaremba, którzy byli dziedzicami i kolatorami kościoła sarnackiego do drugiej połowy XVI wieku.

Parafia w Sarnakach została założona w 1430 roku i początkowo należała do dekanatu łosickiego, a później janowskiego. Pierwszy drewniany kościół pw. św. Stanisława Biskupa Męczennika ufundował przypuszczalnie ówczesny dziedzic wsi Piotr Sarnacki. Świątynia ta była zbudowana po przeciwnej stronie drogi względem obecnego kościoła. W 1470 roku plebanem był ks. Mikołaj, a w latach 1475-1481 tę funkcję pełnił ks. Piotr. W latach 1515-1519 proboszczem był ks. Andrzej. W ramach pierwotnej struktury administracyjnej diecezji łuckiej, przypuszczalnie od 1554 roku, Sarnaki były siedzibą jednego z trzech „okręgów” diecezjalnych (do 1589).

W latach 1548-1551 część Sarnak wykupił od Sarnackich Adam Kosiński h. Rawicz (zm. 1574), pisarz ziemski drohicki (1554-1569) i kasztelan podlaski (1569-1574). Jego córka Katarzyna (zm. 1607) przez małżeństwo z Mikołajem Wodyńskim (zm. 1566), sędzią ziemskim drohickim (1554-1566), wniosła te dobra w dom Wodyńskich z Miedznej. Jej wnuczka zaś Konstancja Wodyńska (zm. 27 maja 1682 r.), dama dworska królowej Ludwiki Marii Gonzaga (1611-1667) żony króla Jana II Kazimierza Wazy (1548-1668), wniosła dobra Butlerom, poślubiając w 1638 roku Gotharda Wilhelma Butlera (1598-1661), dworzanina wspomnianego władcy (1649) i podkomorzego koronnego (1654-1661). W 1636 roku na zamku w Mielniku został sporządzony akt, w którym dziedzic Chlebczyna Stefan Sarnacki przekazał ziemię we wsi Sarnaki i Grzybowo ks. Janowi Stanisławowi Leszczyńskiemu – ówczesnemu proboszczowi sarnackiemu.

W czasie „potopu szwedzkiego” w 1657 roku kościół został ograbiony przez Kozaków. Zginął wówczas od szabli kozackiego sotnika ks. Wojciech Strus (prob. 1651-1657), który własnym ciałem obronił przed spaleniem kościół, obraz Matki Bożej i modlących się przed nim swoich parafian. Od czasów „potopu szwedzkiego” i klęsk, które nawiedziły Podlasie na przełomie XVII i XVIII wieku, zaczął rozpowszechniać się kult obrazu Matki Bożej znajdujący się w miejscowym kościele. Ks. Stanisław Rosochacki (prob. 1657- ok. 1670) w dniu 6 października 1657 r. zapisał: „Za nastąpieniem na Sarnaki powietrza srogiego w roku teraźniejszym miesiącu październiku dnia 6, przez 24. niedziele wszyscy ludzie wymarli, ledwie około 5. zostało. Wtedy ostatniego października zapadł i pleban. Przyszło mu wtedy do głowy oddanie się protekcji Matki Boskiej z Wielkiego Ołtarza zostającego od 450. lat w tym kościele, gdzie oddał się w opiekę wraz z braćmi i został zdrów. Na pamiątkę tego jak został zdrów od Matki Boskiej tutejszej wdzięcznie przyjął i zapisał”.

W 1674 roku część dóbr sarnackich należało do ks. Kazimierza Macieja Zwierza h. Topór (zm. 1682), biskupa tytularnego Orthosias (10 listopada 1664), sufragana łucko-brzeskiego (1664-1682), wikariusza i oficjała generalnego (1665) i prepozyta mielnickiego.

W połowie XVII wieku Sarnaki odziedziczył pułkownik królewski Marek hr. Butler (zm. 1690), podkomorzy (1676-1679) i starosta drohicki (1679-1690). Jego potomek Aleksander Łukasz hr. Butler (1711-1783), starosta witagalski i mielnicki (1738-1775), dzięki zabiegom u króla Augusta III Sasa (1733-1763) wyjednał prawa miejskie. W 1754 roku Sarnaki otrzymały status miasta (do 1869).

W 1789 roku Sarnaki przeszły w ręce generała wojsk koronnych Antoniego hr. Ossolińskiego (zm. 20 maja 1776 r.), posła ziemi drohickiej i starosty sulejowskiego (ok. 1771-1776), drogą małżeństwa z córką założyciela miasta – Rozalią z hr. Butlerów. Ich syn Stanisław hr. Ossoliński (zm. po 1824), starosta sulejowski (1788-1795) ufundował w 1816 roku obecny, drewniany kościół. Budowali go miejscowi cieśle, wzorując się na starej świątyni, pod kierunkiem ks. Pawła Wolskiego (1770-1841), ówczesnego proboszcza (1812-1841). Poświęcenia dokonał – na mocy pozwolenia ks. Feliksa Łukasza Lewińskiego (1751-1825), biskupa podlaskiego (1819-1825), z dnia 30 listopada 1819 roku – miejscowy proboszcz ks. Paweł Wolski. W czasie budowy hrabia Stanisław Ossoliński zadłużył się u dziedzica Węgrowa i Ruchny – Jana hr. Łubieńskiego (1786-1878) i po licytacji w 1832 roku musiał sprzedać swój majątek pułkownikowi wojsk polskich Joachimowi Podczaskiemu h. Rola (1791-1855).

Niezbyt starannie postawiony kościół był kilkakrotnie gruntownie przebudowywany: w 1873 roku, w latach 1880-1886, po zawaleniu się 6 sierpnia 1880 roku jednego z bocznych filarów, a także w latach 1904-1905. W 1885 roku wymieniono wieżyczkę na kościele, staraniem ks. Edwarda Podbielskiego (prob. 1882-1901).

Po wyjściu carskiego ukazu tolerancyjnego w dniu 30 kwietnia 1905 roku wielu unitów z okolicznych wsi (np. Hołowczyce, Litewniki, Serpelice) przybywało w procesjach do kościoła sarnackiego, aby wobec ks. Jana Krzewskiego (1866-1918), ówczesnego proboszcza (1901-1918) przyjąć obrządek łaciński. W czasie bitwy o Sarnaki (2-3 sierpnia 1920 r.), podczas wojny bolszewickiej kościół parafialny nie odniósł większych zniszczeń. W ramach reorganizacji granic ks. Ignacy Świrski (1885-1968), biskup siedlecki czyli podlaski (1946-1968), z dniem 1 listopada 1948 r. wydzielił mieszkańców wsi Kolonia Zabuże oraz Klepaczew i przyłączył ich do ówczesnej filii duszpasterskiej w Serpelicach. Na mocy Bulli Jana Pawła II „Totus Tuus Poloniae Populus” z dnia 25 marca 1992 r. parafia weszła w skład Diecezji Drohiczyńskiej.

Dekretem z dnia 18 maja 2005 r. ks. bp Antoni P. Dydycz dokonał reorganizacji granic parafii, tworząc w Litewnikach Nowych samodzielny rektorat Matki Bożej Nieustającej Pomocy. W jego skład weszły trzy wsie: Litewniki Nowe, Płosków i Terlików, należące dotychczas do parafii sarnackiej.

W pobliżu starego kościoła trwa budowa nowej świątyni staraniem ks. prał. dr. Andrzeja Jakubowicza. Projekt wykonali mgr inż. Piotr Pytasz z Sochoni k. Wasilkowa i mgr inż. Michał Bałasz z Białegostoku. Zgodę na budowę – po uwzględnieniu sugestii Diecezjalnej Komisji Architektoniczno-Budowlanej – udzielił 26 czerwca 2012 r. ks. bp Antoni P. Dydycz. Prace budowlane przy wznoszeniu fundamentów rozpoczęto 11 września 2012 r.

Na placu przykościelnym, naprzeciw wejścia do kościoła znajduje się murowana dzwonnica – brama, wzniesiona z cegły w 1871 roku staraniem ks. Adama Sadowskiego, proboszcza sarnackiego (1871-1882). W dniu 29 września 1946 roku odbyło się uroczyste poświęcenie dzwonów sarnackich.

W pobliżu kościoła, po drugiej stronie drogi stoi murowana plebania zbudowana w latach 1882-1885 staraniem wspomnianego ks. Edwarda Podbielskiego. W 2003 roku ks. kan. mgr Ryszard Iwaniuk (1950-2004) rozpoczął jej gruntowny remont, który w 2009 roku ukończył ks. prał. dr Andrzej Jakubowicz. Organistówka została wzniesiona przez ks. Ludwika Kulaszyńskiego (1870-1930) w latach jego duszpasterzowania (1921-1930).

Księża wikariusze mieszkają w budynku murowanym zbudowanym w latach 1983-1985 staraniem ks. prał. Władysława Śledziewskiego (1917-1986), proboszcza sarnackiego (1968-1986) oraz pod kierunkiem ówczesnego wikariusza ks. Jana Orłowskiego.

Z parafii sarnackiej pochodził pierwszy biskup diecezji drohiczyńskiej ks. Władysław Jędruszuk. Urodził się we wsi Lipno dnia 19 listopada 1918 r. Święcenia kapłańskie otrzymał 3 styczna 1943 roku w kościele księży marianów w Warszawie. W dniu 19 września 1962 roku został prekonizowany na tytularnego biskupa Klizmy i biskupa pomocniczego diecezji pińskiej. Święcenia biskupie otrzymał 23 czerwca 1963 r. w Drohiczynie. W latach 1967-1991 pełnił funkcję administratora apostolskiego diecezji pińskiej, zwanej wówczas „Diecezją w Drohiczynie”. Od 1991 roku do 1994 roku był ordynariuszem diecezji drohiczyńskiej. Zmarł 25 maja 1994 r. w szpitalu w Sokołowie Podlaskim. W dniu 28 maja 1994 r. został pochowany w podziemiach kościoła katedralnego w Drohiczynie.

Kaplice:

Lipno – W 1933 roku została zbudowana przydrożna kapliczka pw. Niepokalanego Poczęcia NMP. Dzięki staraniom ks. Aleksandra Zaremby, proboszcza sarnackiego (1933-1942), w dniu 6 września 1933 r. została ona erygowana przez ks. Czesława Sokołowskiego (1877-1951), biskupa tytularnego Pantacomia (4 października 1919 r.) sufragana podlaskiego (1919-1946), jako kaplica publiczna (oratorium publicum). Taką samą rangę kaplicy publicznej otrzymała murowana kaplica pw. Nawiedzenia NMP erygowana kanonicznie 20 stycznia 1953 roku przez wspomnianego pasterza siedleckiego ks. bp. Ignacego Świrskiego. Obecna murowana kaplica pw. św. Józefa Robotnika, zbudowana została w latach 1982-1984, w czasie proboszczowania ks. Władysława Śledziewskiego, na działce p. Czesława Kamińskiego z Lipna. Zezwolenie na budowę w dniu 22 stycznia 1982 r. wydał ks. bp Jan Mazur, biskup siedlecki czyli podlaski (1968-1996). On też w 1983 roku dokonał poświęcenia tejże kaplicy.

Fronołów – Od 1924 roku Zarząd Towarzystwa Przeciwgruźliczego Okręgu PCK z Siedlec zaczął organizować – na terenie dawnego tartaku państwowego – letniska dla dzieci, urządzając jednocześnie tymczasową kaplicę (9 lipca 1924 r.). Pierwsza drewniana, „sezonowa” kaplica (dług. 8.5 m, szer. 4.2 m, wys. 3.5 m) została zbudowana dla wczasowiczów w 1927 roku. Uroczystego poświęcenia kaplicy pw. św. Antoniego Padewskiego w dniu 3 lipca 1927 r. dokonał ks. prał. Roman Marian Wilde (1883-1950). Funkcje sezonowych duszpasterzy pełnili początkowo delegaci Kurii Diecezjalnej w Siedlcach. W czasie kolonii wakacyjnych od 23 czerwca do 31 sierpnia 1928 r. nabożeństwa liturgiczne sprawowali dwaj prefekci szkół publicznych w Siedlcach: ks. Władysław Czech (ur. 1890) i ks. kan. Andrzej Szklarski (1887-1975). Coroczne obozy były organizowane do 1938 roku. Po II wojnie światowej władze komunistyczne nakazały rozebranie kaplicy. W 1954 roku postawiono prowizoryczna kaplicę, w której odprawiano nabożeństwa w sezonie letnim. W 1987 roku na miejscu rozebranej kaplicy postawiono krzyż, który w czasie kolędy 12 stycznia 1988 r. poświęcił ks. prob. Zdzisław Borkowski (prob. 1986-2003). Od 7 lipca 1990 r. – w okresie letnim jest tutaj sprawowana Msza św. Po kilku latach zostało postawione zadaszenie nad ołtarzem, które wykonał stolarz z Chybowa p. Stefan Gregorczuk.

Mierzwice Stare – W 1948 roku ks. Bolesław Kulawik (1905-1972), ówczesny proboszcz sarnacki (1942-1968), podjął starania o wybudowanie kaplicy, z której mogliby korzystać przebywający na wakacjach. Władze komunistyczne pozwoliły jednak na budowę w Kolonii Mierzwice odległej 3 km od ośrodków. W tej sytuacji corocznie 29 czerwca (Dzień Morza) Mszę św. odprawiono na tratwie na Bugu. Dopiero w latach 1952-1955 została zbudowana w Mierzwicach Starych drewniana kaplica pw. św. Apostołów Piotra i Pawła. Do rangi kaplicy publicznej (oratorium publicum) podniósł ją 20 stycznia 1953 roku wspomniany biskup siedlecki czyli podlaski ks. Ignacy Świrski. W latach duszpasterzowania ks. Władysława Śledziewskiego została ona powiększona o zakrystię i mieszkanie.

Oprac. ks. dr Zbigniew Rostkowski